Қазақстандықтар бағалы қағаздар нарығын белсенді игере бастады. «Бағалы қағаздар орталық депозитарийі» АҚ деректері бойынша инвесторлардың брокерлік шоттарының саны 2022 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша 573 мыңнан асты. 

Қор нарығында бағалы қағаздармен сауда жасамас бұрын, ойынның негізгі ережелерін білу керек. Жаңадан бастаушы инвесторлар қандай қателіктер жіберуі мүмкін екендігін Fingramota.kz-тен білейік.

1. Ойланбай жасалған стратегия

Жаңадан бастаушы инвесторлардың негізгі қателіктерінің бірі – инвестициялаудың нақты стратегиясы мен мақсатының болмауы. Қор нарығына жаңадан келгендер толық тәуекелге баруға дайын және бәрін бірден алуға тырысады, көбінесе кірістілігі жоғары бағалы қағаздарды мүмкін болатын барлық тәуекелдерді талдамай сатып алады. Мұның салдары сатып алуға арналған бағалы қағаздар тез және тек олардың кірістілік деңгейіне қарай таңдалуы мүмкін. Нәтижесінде инвестор барлық салымын жоғалтып алуы мүмкін.

Сондықтан, егер сіз ұзақ мерзімді инвестициялауға және бағалы қағаздар бойынша кіріс алуға дайын болсаңыз, онда бірінші кезекте белгілі бір стратегияны жасаңыз: сіз қандай активтермен сауда жасайсыз, операцияларды қаншалықты жиі жасайсыз және шешім қабылдау кезінде нені басшылыққа аласыз. Бастау үшін сіз қарапайым стратегияларды, содан кейін біріктірілген стратегияларды қолдана аласыз. Ең қарапайымдарының бірі – шығынның мерзімі мен мөлшеріне сүйену. Айталық, егер сіз бір жылға ақшамен бөлісуге және ең көбі 20% ғана жоғалтуға дайын болсаңыз, онда сіз активті бір жылдан кейін немесе оның бағасы 20%-ға көтерілгенде немесе төмендегенде сатасыз. Сіздің инвестициялық стратегияңызда сіз қосымша салымдардың жиілігін және мүмкін болатын шығыстарды қамтамасыз етуіңіз керек.

2. Қысқа мерзімді көрсеткіштерге бағдарлану 

Сауатты талдаудың болмауына байланысты жаңадан бастаушы инвестор қағаздарды олардың өткен жылдағы немесе аптадағы, айлардағы кірістілігіне ғана назар аударады сатып ала алады. Бұл ретте ол инвестицияларды досының, танысының ықпалымен, алғашқы әсермен, эмоциямен және т.б. жасауы мүмкін. Сондықтан бағалы қағаздарды болжамды кірістілігі ықпалымен жоғары бағаға сатып алу, бірақ соңында қағаздардың бағалары кенеттен тез төмендей бастағанын көру қаупі бар. Қорқып, жаңадан бастаушы инвестор активтен асығыс құтылуға тырысады және оны тіпті өзіне шығын әкелетіндей болса да сатуға дайын. Дүрбелең оны одан да үлкен шығындарға әкеледі.

Тәжірибелі инвестор әлі де тұрақты және аз құбылмалы акцияларды таңдауға тырысады. Бағаның ауытқуы неғұрлым аз болса, болжау дәлірек болады, демек сіз тыныш ұйықтай аласыз. Ол тез нәтижеге жету стратегиясы көбінесе пайдасыз, ал ең сәтті инвестициялар ұзақ мерзімді екенін түсінеді.

3. Тәуекелсіз портфель

Жаңадан бастаушы инвестордың тағы бір шектен шығуы оның инвестициялық стратегиясында байқалатын шамадан тыс консервативтілік болуы мүмкін. Кейде бұл өте орынды болуы мүмкін, әсіресе игеруге уақыт қажет болған кезде биржадағы ойынның басында. Алайда бұл теңдестірілген инвестициялық портфель туралы білімнің жетіспеушілігінен туындауы мүмкін, онда төмен және тұрақты кірістілігі бар, сондай-ақ шағын үлестегі орташа тәуекелі бар қағаздар болуы мүмкін. Инвесторлар өздерінің қаржылық мақсаттарына неғұрлым тиімді, алайда тәуекелді құралдарды пайдалану арқылы тезірек қол жеткізе алады.

4. Бақ сынау

Нарық мамандары акциялар мен басқа инвестициялық құралдарды үнемі араластырып отыруды дұрыс емес деп санайды. Қор нарығындағы мұндай әрекет комиссиялық және транзакциялық шығындардың өсуіне алып келуі мүмкін. Алайда, шынайы құнды бағалы қағаздарды сатып алу үшін компанияларға мұқият қаржылық талдау жүргізу қажет. Бұл жай ғана бірнеше мақаланы оқып, бірден брокерге жүгіну емес. Талдау кезінде компанияның қаржылық көрсеткіштерін ғана емес, сонымен қатар нарықтағы және әлемдегі, мысалы, мұнай бизнесі немесе тасымалдау сияқты, қаражат салғыңыз келетін экономиканың жеке саласындағы жағдайын ескеру қажет.

Бизнес-жоспарларды, жылдық есептерді, эмитент-компанияның даму стратегиясын және көрнекі таныстыруларды зерттеу кезінде айтылмаған нәрсені түсіну немесе түсіну үшін сыни тұрғыдан ойлау маңызды. Жан-жақты талдау көп уақытты қажет етеді, бірақ мұның көптеген пайдалы тұстары да бар: сіз нарықты жақсы түсінуіңіз үшін талдай білуге дағдыланасыз, демек, табысты инвестор бола аласыз.

5. Сол бір активтер 

Мысалы, жаңадан бастаған инвесторлар көбінесе тек мұнай және тау-кен компанияларының акцияларын сатып алады, бірақ олардың бір күнде құлдырауына ешкім кепілдік бермейді ғой? Инвестициялау үшін активтердің түрлері бойынша да, елдер, валюталар және басқалар бойынша да әр түрлі қаржы құралдарын қарастыру қажет.

Егер сіз тек бір қағазға немесе тек бір сектордағы құралдарға ақша салсаңыз, олар құлдыраған кезде бәрінен бірден айырылуыңыз мүмкін. Егер әртараптандырылған портфель болса, құлдырау кезінде бір қағаз сіздің салымдарыңыздың 10%-ын ғана жоғалтуға әкелсе, екіншісінен, мысалы 50% кіріс алуыңыз мүмкін.

6. Комиссияларды қоса алғанда, шығыс бөлігі

Комиссиялар тіпті 2,5% болғанда, 10-20 жылдан кейін бүкіл кезеңдегі қор нарығындағы кірісіңіздің кем дегенде жартысын немесе одан да көп бөлігін құрауы мүмкін.

Мысалы, 2,5% комиссиямен 20 жылға жылдық 10% орташа жылдық кірістілікпен 10 000 АҚШ долларын инвестициялаған кезде, комиссия шамамен 60% кірісті «жейді». Сондықтан инвестор барлық басқару төлемдерін, шотты жүргізуді, сондай-ақ қаражатты салу мен шығаруды ескеруі керек. Басқа қосымша шығындар туралы айтпағанда.

Қазақстандық эмитенттердің бағалы қағаздарын брокер арқылы ұзақ мерзімді кезеңге сатып алу кезінде (оларды ұзақ уақыт бойы сату мақсатынсыз) брокердің номиналды ұстау жүйесінде осы бағалы қағаздар есепке алынатын шотты жүргізу үшін брокерге үнемі комиссия төлемеу үшін оларды осы клиенттің атына ашылған шотта есепке алу үшін «Бағалы қағаздар орталық депозитарийі» АҚ-ға ауыстыру мүмкіндігі бар екенін атап өткен жөн. Осы шотты жүргізгені үшін жеке тұлғалардан комиссия алынбайды.

7. Бұрыннан бар тәуекелдер

Әрбір инвестицияда тәуекелдер бар екенін түсіну маңызды, сондықтан сіз тек оң нәтиже болатынына сенбеуіңіз керек. Өзіңізге алдын ала сұрақтар қою өте маңызды: теріс сценарий туындаған жағдайда не болады және оның ықтималдығы қандай, мен қанша ақша жоғалтуым мүмкін?

Инвестордың ережелерінің бірінде инвестицияны сізде кем дегенде бір жылға қаржылық қауіпсіздік жастығы болған кезде ғана бастауға болады, бұл сіздің ресми жалақыңыздың кем дегенде алты немесе одан да көп бөлігі. Тек осы сомадан жоғары соманы инвестициялауға болады, бірақ бұған сізге асықпай, сауатты түрде келген жөн.

8. Мінсіз стратегияға деген сенім

Мұндай схема нарықтағы барлық баға төмендеген уақыттың өзінде ұтылыста қалмауға көмектеседі-мыс. Әрине, бұрын жақсы нәтиже, кемінде орта немесе тіпті ортадан жоғары деңгейдегі кірістілікті көрсеткен базалық стратегиялар бар. Алайда, дәл осы схеманың алдағы бірнеше онжылдықта үздік схема болатынына сізге ешкім кепілдік бере алмайды.

Кез келген жағдайда тәжірибелі инвесторлардың тыңдауға тұрарлық ұсынымдары бар. Мысалы, олар сіздің салымдарыңыздың 10%-дан аспайтын үлесін, атап айтқанда сіз жоғалтып алуға дайын болатындай бөлігін жоғары тәуекелді активтерде ұстауға кеңес береді. Егер сіз 80%-ға дейінгі ақшалай қаражатты аса тәуекелді құралдарға салатын болсаңыз, сіздің әмияныңыз тура осындай деңгейге босап қалады.

9. Шамадан тыс сенімділік

Сәтті мәмілелерден кейін сіз өзіңізді ақырында өз ісіңіздің білікті маманы болғандай және енді басқалардан гөрі көбірек пайда таба алатындай сезінетін боласыз – сондықтан бөтен адамдардың пікірлерін тыңдау міндетті емес, оның үстіне бұл адамдар сізге қарағанда ақшасын жоғалтатын немесе сізге қарағанда аз табыс табатын жағдайда тіпті тыңдаудың қажеті жоқ. Инвестор үшін – бұл оның жақын уақытта құлдырайтынының ең сенімді белгілерінің бірі.

Есіңізде болсын, қор нарығы өте құбылмалы болып келеді, сол үшін шамадан тыс сенімділіктің теріс жағы болуы мүмкін. Үнемі барлығынан хабардар болуға тырысыңыз және бос уақытыңызды жаңалықтар, қор нарығына ықпал ететін баға белгілеу мен сыртқы факторларды зерделеуге арнаңыз.

Тағы бір қателік инвестициялар үшін алғашқы операцияларға қарыз қаражатын, оның ішінде достарыңыздан/таныстарыңыздан алған ақшаны немесе кредитті пайдалану болып табылады. Сәтсіз инвестициялардың салдарынан ақшаңызды жоғалтып алу қаупінен бөлек сіз банкке де қарыз болып қаласыз.

10. Сенгіштік және абайсыздық

Брокер-дилерлерде және инвестициялық портфельді басқарушыларда бағалы қағаздар нарығында қызметті жүзеге асыруға лицензияның бар-жоғын тексермейінше қор нарығында өз ақшаңызбен инвестициялық қызметті жүргізуге шартқа қол қоюға асықпаңыз. Лицензияның бар-жоғын ҚР Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің www.gov.kz интернет-ресурсында көруге болады.

Инвестициялық делдалды зерттемейінше онымен шарт жасасып, қол қоймаңыз. Дұрысы, қол қоятын құжаттардың барлығын білікті, тәжірибелі заңгерге алдын ала көрсетіп, нарық сарапшыларымен кеңесу қажет.

Инвестициялауды бастамас бұрын, азаматтардың шағымы келіп түскен жосықсыз қызметті жүзеге асыратын ұйымдардың тізімімен танысып шығыңыз. Тізім үнемі жаңартылып отырады және оны мынадай: https://www.gov.kz/memleket/entities/ardfm/documents/details/318075?lang=ru сілтемесі арқылы көруге болады.

Кез келген ұйымның әртүрлі себептерге байланысты жабылуы мүмкін екенін ұмытпаңыз. Қалай болғанда да, сізге ешкім де қандай да бір активтерге салған ақшаңыздың ұзақ мерзімді негізде табысты болатынына кепілдік бере алмайды.

Инвестиция бұл – қашанда тәуекел екенін ұмытпаңыз. Алайда нарыққа қатысты сауатты тәсілді қолдану әрі оны үнемі зерттеу арқылы уақыт өте келе оларды барынша азайтуды үйренесіз. Сол үшін де оқыңыз, біліміңізді шыңдаңыз, арнайы әдебиеттен ізденіңіз, абай болыңыз әрі «сарапшылардың» бәріне қатар сене бермеңіз және ең бастысы, өз қаржылық сауаттылығыңызды үнемі арттырып отырыңыз!

Әлеуметтік желілерде Fingramota.kz-ке жазылуды ұмытпаңыз!