Кейбір жағдайларда ересектердің өзінде жалақыдан ақша қалдырып қою дағдысының болмауы және жоспарланбаған сатып алудан өздерін тежей алмайтын жағдайлар кездеседі.  Ал баланы  қаржылық тәртіпке баулу – бұл одан да күрделі міндет. Fingramota.kz балаңызға ақшаны қалай дұрыс басқаруға үйрету туралы бірнеше ұсыныстар береді.

Қызықты факт – 2023 жылы ҚР Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі жүргізген қаржылық сауаттылық жөніндегі әлеуметтік зерттеуге сәйкес, қазақстандықтардың үштен бірі (30,2%) әртүрлі шығындарға отбасылық бюджеттен ақша бөлу жөніндегі шешімді өз бетінше қабылдайды екен.

Сауалнамаға қатысқандардың төрттен бірі (24,3%) отбасылық бюджетке ата-аналарының иелік етулерін қалайтындар.  Респонденттердің тек азғана  ғана бөлігі, яғни 3,1% -ы  балаларына өз қаржысына жауапкершілік береді.

Отбасылық бюджетті бөлу жөнінде азаматтарға жүргізілген сауалнама  кейбір отбасылардың балаларды ақша мәселесінен қорғап, «оларды отбасының материалдық жағдайына араластыру дұрыс емес» деген пікірді ұстанатынын анықтады.

Әлеуметтік зерттеуде «Ата-ананың «бала-ақша» шектеуші түріндегі рөлі олардың қаржылық біліктілігінің қалыптаспауына, балалардың ақшаға балалық тұрғыдан қараудан шыға алмаудың  алғышарты болуы мүмкін», - деп айтылған. Отбасылық бюджетті бөлу тақырыбы бойынша азаматтарға жүргізілген сауалнама сондай-ақ, кейбір отбасылардың балаларды ақша мәселесінен қорғау қажет деген пікірді ұстанатынын анықтады. Зерттеушілердің пікірінше, бұл қоғамды құрудың социалистік идеологиясынан бастап, балаларды отбасының қаржысына араластыру әдепсіз деп саналған кездегі сенім. Бұл кеңес үкіметі кезеңінде өскен ересектерге де әсер етті, өйткені 30 бен 49 жас аралығындағы топтың 36%-ы өз ақшаларын ата-аналарына беретін. Зерттеуде мұндай іс-әрекет «ақшаға қатысты қалыптаспаған қаржылық құзыреттіліктің, инфантилизмнің» көрсеткіші болуы мүмкін екендігі айтылады.

Балаларды одан сақтау үшін оларды мектепке дейінгі жастан бастап ақшаға деген дұрыс көзқарасты қалыптастыру арқылы қаржылық сауаттылыққа үйрету керек.

Неден бастау керек?

Бала оңай игеруі үшін білімді ойын түрінде ұсынуға болады. Мысалы, кәдімгі ақшаны таныстырудан бастаңыз. Банкноттардың көмегімен сіз олардың қайдан шыққанын және қалай жұмыс істейтінін түсіндіре аласыз. Балалар кез келген нәрсені сатып алу ата-ана еңбегінің нәтижесі екенін түсінуі керек.

Бір ойыншық сатып алу үшін сізге бірнеше сағат жұмыс істеу қажет екенін балаңызға түсіндіріңіз. Егер сіздің балаңыздың сұранысы «қымбат» болса, ол затты сатып алу үшін көбірек еңбектеніп, тіпті демалыс күні де жұмыс істеу қажет болатынын түсіндіру керек.

Бұл істе артық кетпеу және балада кінәлі болу сезімін тудырмау маңызды. Ата-анам күні бойы жұмыста болады және сол себепті маған уақыт бөле алмайды деп баланың өзін кінәлауына жол бермеңіз.

Бастауыш мектепте оқитын балаларға ақшаны қалай үнемдеуге және сол арқылы ақша жинауға болатыны туралы айтуға болады.

Бала ақша жинап, кейіннен оны ойыншықтар, кітаптар сатып алуға немесе сүйікті ойындары үшін ақы төлеуге жұмсай алатындай «үй банкін» жасаңыз. Үлкен жинақ сандықша сатып алыңыз да, баланы «банкир» етіп тағайындаңыз. «Банкті» қалта ақшадан қалдырып жинап отыратын бала да, ата-ана да толтыра алады. Мұндай тәсіл тапқан ақшаны жұмсап қана қоймай, сақтап, арттыруға болатынын түсінуге мүмкіндік береді.

Балаларға міндетті түрде кірісті бөлу қағидатын түсіндіріп отырыңыз, мұны үлгі ретінде көрсеткеніңіз жөн. Су, газ, жылу, азық-түліктер, киім және ойын-сауық – мұның барлығы тегін емес. Балаларға сіз еңбекақыңыздың қандай бөлігін отбасының қажеттіліктеріне, ал қандай бөлігін қалдыруға мүмкін болатынын айтып отырған маңызды.

Бір мезетте балаға таңдау жасауды үйретіңіз: ол жинақталған ақшаны қайда жұмсағысы келетінін талқылаңыз. Үлкенірек балаға банк картасын ашуға болады. Кейбір банктерде балаларға арналған картаны 6 жастан бастап ашады. Сауда жасаған жағдайда шығыстарды бақылап отыру үшін және одан әрі банктік шоттардың немесе нақты шығыстары бар картаның үзінді көшірмелерімен салыстыру үшін чектерді жинау қажет екендігін де балаға түсіндіріп отыру қажет. Чектерді сақтау әдеті сауда жасаудың нақты есебін жүргізуге мүмкіндік береді және бюджетті тиімді құруға және қаржыны басқаруға ықпал етеді.

Балаға біртіндеп инвестициялар туралы айта бастаңыз. Өз ақшаңды бөтен адамға неліктен сеніп тапсыруға болмайтынын түсіндіріңіз. Өйткені баланың қолына ақша түскен кезде ол бірден алаяқтардың объектісіне айналады. Цифрлық гигиенаның негізгі қағидалары туралы айтуды ұмытпаңыз: карточканың деректерін Желіге жарияламау, өз дербес деректерін ешкімге бермеу, қаскүнемдер өздерін кез келген атты бүркеніп таныстыра алатындықтан, әлеуметтік желілердегі бейтаныс адамдарға және телефон қоңырауларына сенбеу.

Балаға күнделікті шығындарға қанша ақша беру керек?

Күнделікті шығындарға арналған ақша – бұл балаға өз қаражатын дұрыс басқаруды үйретудің ең жақсы тәсілі. Тіпті 5-7 жастағы баланың өзі өздігінен кішігірім сауда жасай алады, бұл болашақта оның ақшаға деген қарым-қатынасына оң ықпал ететін болады.

Есіңізде болсын, басты мақсат – балаға өз бюджетін сауатты әрі өз бетінше жүргізуді үйрету. Ұлыңыз немесе қызыңыздан олардың өз ақшаларын қалай жаратқаны туралы үнемі сұрап отырыңыз. Дұрыс шешімдері үшін мақтап қойыңыз және орынсыз жұмсалған ақша үшін оларды сынға алмаңыз, өйткені әрбір қателік – практикалық тұрғыдан үйренудің бір баспалдағы.

Үйрету процесі одан да қызықты болу үшін баланың ақша табуына мүмкіндік беріңіз. Ол үшін оның «қызметтері» үшін тарифтер белгілеңіз. Мысалы, қызыңыз сіздің жұмысыңызға арналған таныстырылым жасауға көмектесті, ал ұлыңыз құжатты қайта басып шығаруға көмектесі және оны түрлі-түсті принтерде шығарып берді.  Бірақ балаларды қоқыс шығару, үй жинау және басқа да үйдегі міндеттер үшін марапаттау қажет емес. Түбінде бұл баланың ешнәрсені тегін істегісі келмейтініне әкеп соғуы мүмкін, ал күнделікті шығындарға ақша берудің мүлдем тәрбиелік әсері болмай қалады. 

Баламен қаржы мәселесін талқылау сіздің отбасыңыздың әдетіне айналсын. Әрбір күннің немесе аптаның қорытындысын шығарыңыз – баланың қаржылық мақсаттары қандай, ол үшін оған қанша ақша керек, ол қанша ақша жаратын қойды, күнделікті шығындарға берілген ақша неге жетті.

Үлкендер отбасы бюджетін өздері бөлетін, осы процеске тартылған және орынды үнемдеуді ұстанатын болса, аталған ұсынымдарды сақтау оңай болады.

Ағылшындарда мынада мақал бар: «Балаларды тәрбиелемеңіз – олар бәрібір сізге ұқсайтын болады. Өзіңізді тәрбиелеңіз». Мұнымен келіспеуге болмайды, өйткені балалар расында көп жағдайда ата-аналарының іс-әрекеттеріне қайталайды.

Сондықтан басты кеңес – қаржылық тұрғыдан сауатты болыңыз. Егер сіз бюджетті жоспарлаудың қарапайым ережелерін білмейтін болсаңыз, сіздің балаларыңыз да ұзақ мерзімді жоспарлау дегенді түсінбеуі мүмкін. ал егер сіздің отбасыңызда қаржылық тәртіп болатын болса, онда бала да болашақты сондай тәртіп орнатады.

Fingramota.kz-пен бірге қаржылық сауаттылығыңызды арттырыңыз!